KALENDARIUM ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI MARIUSZA ZARUSKIEGO

 

1867 – 1885   31 stycznia 1867 roku Mariusz Zaruski przychodzi na świat w Dumanowie, gubernia podolska. Mająteczek Dumanów z rozległymi łanami dorodnej pszenicy, plantacjami tytoniu i buraków cukrowych dzierżawiony przez ojca Mariusza był dobrze zagospodarowany. Sześcioosobowa rodzina: Seweryn Zaruski – ojciec, Eufrozyna – matka Mariusza i jego dwaj bracia – Stanisław, starszy o cztery lata i młodszy od Mariusza Bolesław oraz ich dziadek, ojciec Seweryna Zaruskiego zajmowała obszerny dom z dziedzińcem okolonym gospodarskimi zabudowaniami i dużym ogrodem. W pobliżu leżała wieś Słobodnaja, opodal płynęła rzeka Smotrycz. Podole po rozbiorach Polski wraz z Dumanowem znalazło się w zaborze rosyjskim. Dzieciństwo Zaruskiego przypadało na okres okrutnych prześladowań ludności polskiej po upadku powstania styczniowego, w którym uczestniczył jego ojciec i stryj. Ten okres rodzina Zaruskich przetrwała nierozbita. Mariusz ma dobre, pogodne dzieciństwo. Zaczytując się „Robinsonem Cruzoe” i „20 000 mil podmorskiej żeglugi”, bawi się z rówieśnikami w Indian, podróże i wojny. Pływa w Smotryczu, ściga się konno na oklep po ścierniskach, bierze udział w zawodach w strzelaniu z łuku. Wieczorami dziadek i ojciec opowiadają o dziejach Polski. potem wszyscy śpiewają polskie pieśni. Z wieczornych opowieści ojca i dziadka Polska wyłaniała się przed Mariuszem wolna, niezależna i potężna. Od dzieciństwa więc Mariusz wzrasta w atmosferze umiłowania ojczyzny i przywiązania do tradycji narodowych i demokratycznych. Mariusz jako dziecko pierwsze nauki pobiera w domu. Później w Mohylowie uczęszcza do prywatnej szkółki Miłkowskich, gdzie poza oficjalnym programem, konspiracyjnie uczy się polskiego języka i prawdziwej historii Polski. Do gimnazjum rosyjskiego uczęszcza w Kamieńcu Podolskim.

1885 – 1890   Mariusz Zaruski studiuje na wydziale matematyczno –fizycznym na uniwersytecie w Odessie. Rozpoczyna się w jego życiu okres intensywnego, niebezpiecznego działania konspiracyjnego. Tu też w Odessie, Mariusz Zaruski po raz pierwszy widzi morze i zakochuje się w nim. Obserwuje statki, łodzie, port. Pływa na statkach Rosyjskiej Floty Ochotniczej, przewożącej towary do dalekich krajów. Może więc zrealizować dawne marzenie o morskich podróżach. Wypływa w rejsy po Morzu Czarnym, Śródziemnym, po Oceanie Indyjskim, Spokojnym, Atlantyckim. Na żaglowcu „Mewa”, jako marynarz, wykonuje najgorsze prace: sprząta pomieszczenia sanitarne, szoruje pokłady, obiera ziemniaki w kambuzie.

1891 – 1892   Zaruski służy w armii carskiej; nie wykluczone, że zgłosił się do niej na polecenie swojej konspiracyjnej organizacji.

1893 – 1894   Nadal Zaruski aktywnie uczestniczy w ruchu niepodległościowym i lewicowym w Odessie, zostaje aresztowany i osadzony w więzieniu odeskim.

1895     Z odeskiego więzienia Zaruskiego przenoszą do Archangielska.

1896 – 1900   Zaruski przebywa na zesłaniu w Archangielsku. Zdobywa dyplom szturmana, umożliwia mu to żeglugę na „Dzierżawie” i „Nadziei” m. in. po Oceanie Lodowatym i Morzu Białym. Zaruski zabiera na wygnanie swoje wiersze i przekłady poezji Nadsona. Wydaje tomik „Z Nadson – wybór poezyj” (1897).

1901     W Odessie Zaruski zawiera związek małżeński z Izabellą, z domu Kietlińska, córką odeskiego lekarza. Wraz z żoną wyjeżdża do Krakowa.

1901 – 1904   Zaruscy przebywają w Krakowie. Mariusz Zaruski postanawia ukończyć rozpoczęte w Odessie studia malarskie. Oddaje też do druku, na własny koszt, zbiorek swoich wierszy zatytułowany „Sonety morskie”. Wydaje również podręcznik pt. „Współczesna żegluga morska”.

1904   Zaruski wraz z żoną przenosi się do Zakopanego.

1904 – 1906   Te lata są dla Zaruskiego okresem penetrowania Tatr i wrastania w społeczność Zakopanego. Dzięki Zaruskiemu zaczyna rozwijać się taternictwo zimowe. Swoje taternictwo sam rozpoczął przejściem przez Zawrat oraz wejściem na Kasprowy Wierch, Giewont, Skrajną i Pośrednią Turnię itp. Aktywnie działa w sekcjach Towarzystwa Tatrzańskiego i lokalnych władzach Zakopanego.

1907   Zaruski zakłada Zakopiański Oddział Narciarzy (później Sekcja Narciarstwa TT). Jako pierwszy wchodzi w zimie na Kozi Wierch.

1909   Zaruski zakłada Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Współpracuje z czasopismem „Zakopane”, wieloma innymi czasopismami i z redakcją „Wielkiej powszechnej encyklopedii ilustrowanej”.

1910    Zaruski wydaje pracę pt. „Lawiny śnieżne w Tatrach”, w której opisuje wynik swych badań nad groźnymi zjawiskami górskiej przyrody – lawinami.

1911    Sprawą, która mocno absorbowała Zaruskiego, było bezpieczeństwo pożarowe w Zakopanem, z jego drewnianymi budynkami i prymitywnymi instalacjami elektrycznymi. Rada Gminna zwróciła się z prośbą do Mariusza Zaruskiego o przeprowadzenie lustracji przeciwpożarowej i reorganizację pogotowia przeciwpożarowego miasta.

1912 – 1914   Działa Zaruski w Związku Walki Czynnej. Znów jako pierwszy w Polsce wchodzi zimą na Mięguszowiecki Szczyt Czarny. (Obszerną chronologiczną informację o tatrzańskiej i zakopiańskiej działalności Zaruskiego znajdzie czytelnik w książce Macieja Pinkwarta: „Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego”, tamże wykaz wypraw górskich i zdobytych szczytów).

1914   5 sierpnia Zaruski wyrusza na wojnę na czele zakopiańskiej kompanii strzelców. 23 sierpnia w Kielcach wstępuje jako szeregowiec do 1 pułku ułanów.

1915   5 stycznia w randze rotmistrza obejmuje dowództwo kompanii narciarskiej Legionów Polskich; w marcu wraca do 1 pułku ułanów i bierze udział w licznych bitwach na froncie wschodnim.

1916   W grudniu zostaje dowódcą dywizjonu.

1917   23 lipca przejmuje dowództwo 1 pułku ułanów. W październiku zostaje uwięziony przez Niemców w Przemyślu po kryzysie przysięgowym (jako oficer legionów odmówił złożenia przysięgi państwom centralnym). W grudniu zostaje zwolniony z więzienia, wstępuje do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Piłsudski mianuje Zaruskiego na komendanta POW.

1918    1 listopada Zaruski wstępuje do Wojska Polskiego. 15 listopada generał Rydz-Śmigły mianuje Zaruskiego na majora.

1919   Naczelny Wódz Józef Piłsudski mianuje Zaruskiego na dowódcę 11 pułku ułanów. Zaruski walczy na froncie litewsko-białoruskim. W kwietniu zdobywa dworzec kolejowy w Wilnie – z tym czynem wiąże się nadany mu order Virtuti Militari V klasy.

1920    1 czerwca Zaruski awansuje na pułkownika i kilka miesięcy pracuje w Sekcji Jazdy Ministerstwa Spraw Wojskowych.

1921   27 kwietnia rozkazem Marszałka znów zostaje mianowany dowódcą 11 pułku ułanów. Od 1 września przechodzi do   dyspozycji Ministerstwa Spraw Wojskowych z  przeznaczeniem do rezerwy lub na emeryturę.

1922   Jesienią zostaje mianowany dowódcą 23 pułku Ułanów Grodzieńskich.

1923   1 marca Zaruski zostaje powołany na stanowisko generalnego adiutanta Prezydenta RP, Stanisława Wojciechowskiego. 15 sierpnia awansuje do stopnia generała brygady.

1924   Nadal Zaruski pełni obowiązki adiutanta Prezydenta RP. Jest żywo zainteresowany sprawami morza. Zaruski znajduje się w gronie członków założycieli Yacht – Klubu Polski.

1925   12 maja Zaruski otrzymuje Złoty Krzyż Zasługi za działalność społeczną. Zaruski płynie na pokładzie „Witezia” w pierwszą podróż pod polską banderą do Szwecji i Danii.

1926   W kwietniu przechodzi Zaruski w stan spoczynku, oficjalnie z powodu wieku. Zaruski stara się zachować lojalność zarówno wobec Piłsudskiego, jak i swojego bezpośredniego zwierzchnika Prezydenta RP. Dopóki stosunki między Marszałkiem i Prezydentem były przyjazne, mógł pozostać lojalny wobec nich obu. Jednak, gdy sprawy zaczęły się komplikować, Zaruski ze swym prostolinijnym charakterem, czuje się zagubiony wśród intryg wokół osoby Wojciechowskiego, poprzedzających przewrót majowy. Decyzja Piłsudskiego wzięcia ponownie władzy w swoje ręce postawiła Zaruskiego w niezręcznej sytuacji, z której wyjście znajduje w przejściu w stan spoczynku. W nowy etap życia Zaruski wchodzi bez większego dorobku materialnego. 30 października mianowano Zaruskiego starostą morskim. Rozwija Zaruski działalność w Oficerskim Yacht – Klubie i Yacht – Klubie Polski.

1927   Zaruskiego powołano na sekretarza generalnego Komitetu Floty Narodowej (KFN).

1928   Polska Marynarka Wojenna otrzymuje swój pierwszy statek szkolny, nazwany „Iskrą”. Dowódca Floty, kontradmirał Józef Unrug, zaprasza Zaruskiego na inauguracyjny rejs. Zaruski sam opisuje tę podróż w książce zatytułowanej „Na pokładzie Iskry”.

1929   Zaruski jest szefem szkolenia morskiego w Ośrodku Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWF i PW) w Jastarni i Gdyni.

1930     Od tego roku kieruje wydziałem wychowania morskiego Ligi Morskiej i Kolonialnej.

1931     Wybrany zostaje Zaruski na Prezesa Polskiego Związku Żeglarskiego.

1932      Zaruski ustępuje ze stanowiska szefa szkolenia morskiego. Opracowuje podręcznik żeglarski „Nawigacja jachtowa”.

1933 – 1934    Nadal pozostaje Zaruski prezesem Polskiego Związku Żeglarskiego. Opracowuje kolejne podręczniki żeglarskie: „Prawa i obowiązki kapitanów i sterników jachtowych” oraz „Zasadnicze komendy i rozkazy przy manewrowaniu na statkach żaglowych”. Zaruski rzuca myśl, aby statek szkoleniowy harcerzy – żeglarzy nazwać imieniem Zawiszy Czarnego.

1935 – 1939   Zaruski jest na stanowisku kapitana szkolnego szkunera ZHP „Zawiszy Czarnego”. Pisze szereg książek, współpracuje z licznymi dziennikami i czasopismami.

1940   Zaruski zostaje aresztowany we Lwowie przez NKWD i skazany na 5 lat zesłania. W marcu z więzienia na „Brygidkach” przewieziono Zaruskiego do Chersonia pod Odessą, tego samego, z którego niegdyś zesłano go do Archangielska.

1941   W Chersoniu Zaruski choruje na dezynterię i umiera w szpitalu aresztu śledczego w Chersoniu.

1957   Odsłonięta zostaje tablica pamiątkowa na domu Zaruskich przy ul. Krasińskiego 5 w Warszawie.

1971   Do Polski sprowadzono urnę z ziemią – prochami Zaruskiego, które spoczęły w Zakopanem pod symbolicznym grobem zasłużonych w Zakopanem.

1989   Decyzją ówczesnej Rady Najwyższej ZSRR Zaruski zostaje zrehabilitowany.

2001   Prochy i ziemia z grobu Zaruskiego rozsypane zostają na wodach Zatoki Gdańskiej w miejscu zatopienia „Zawiszy Czarnego”.